Dymarki Świętokrzyskie 2018 - OFICJALNA STRONA

Przypisanie struktur powstałych w roku 2011 na terenie Centrum konkretnym rzemiosłom wynikało z konieczności zapewnienia prezenterom maksymalnie dobrych warunków do ekspozycji. Jednocześnie rekonstrukcje domostw opierały się na udokumentowanych w czasie badań archeologicznych pozostałościach budynków kultury przeworskiej, w obrębie których stwierdzono ślady prowadzonej działalności rzemieślniczej. Dlatego przynajmniej w stosunku do części odtwarzanych struktur istnieje możliwość stwierdzenia, że są to budowle bezpośrednio nawiązujące do prezentowanego w nich lub obok nich rzemiosła. Podsumowując należy zaznaczyć, że przekrój wytwórczości eksponowany w latach 2010-2016 w tzw. strefie barbarzyńskiej i rzymskiej był znaczący, bo zwiedzający mógł zapoznać się z wykonywaniem przedmiotów z żelaza, srebra czy brązu, dowiedzieć się o tajnikach pędzenia dziegciu i jego zastosowaniu, poznać różne techniki garncarskie i plecionkarskie, sposoby odróbki drewna, poroża, kości czy skóry ale także prześledzić umiejętności bardzo rzadko spotykane, jak produkcja paciorków szklanych, wyrobów z bursztynu czy układanie rzymskich mozaik. [1].

Szkic projektowy chaty "złotnika" na terenie Centrum. Rys. Valery Zinkevich

Świętokrzyskie Centrum Archeologii Doświadczalnej miało za zadanie odpowiednie rozłożenie akcentów wielowątkowego projektu. Osią komunikacyjną ale również symboliczną stała się kamienna droga, nawiązująca do drogi rzymskiej, wzdłuż której zaplanowano rekonstrukcje poszczególnych obiektów. Droga ta była również granicą dwóch zasadniczych, wspomnianych powyżej stref – rzymskiej i barbarzyńskiej. W fazie koncepcji określono przede wszystkim funkcje budynków, które miały być przedmiotem rekonstrukcji. W trakcie budowy uznano, że merytorycznie najbardziej uzasadniona będzie próba nawiązania do struktur znanych z badań osad kultury przeworskiej[2]. Przedmiotem rekonstrukcji stały się obiekty: 

1. Chata „złotnika” z Wrocieryża[3], gm. Michałów, woj. świętokrzyskie. Funkcja została nadana obiektowi na potrzeby projektu. Obiekt został spalony przez nieznanych sprawców w roku 2012.
2. Chata „hutnicza” ze Skał, gm. Nowa Słupia, woj. świętokrzyskie (por. Orzechowski 2007, 101, ryc. 17). Oryginalny obiekt został odkryty w sąsiedztwie piecowiska hutniczego badanego przez K. Bielenina i S. Orzechowskiego w 1991 roku.
3. Chata „brązownicza” ze Stobnicy-Trzymorgi, gm. Ręczno, woj. łódzkie (por. Wiklak 1983, ryc. 11.). Funkcja została nadana obiektowi na potrzeby projektu.
4. Ziemianka i warsztat bursztyniarski ze Świlczy, gm. loco, woj. podkarpackie(por. Gruszczyńska 1997, ryc. 6). Zespół ten powstał w związku z prezentacją w ramach projektu obróbki bursztynu.
5. Chata „kowala” z Wólki Łasieckiej, gm. Bolimów, woj. łódzkie (por. Bender, Barankiewicz 1962). Istnieje hipoteza, że chata należała do kowala, który dysponował niewielkim piecem hutniczym, co autorzy badań wywnioskowali na podstawie obecności żużli w wypełnisku jamy, będącej pozostałością po oryginalnej budowli.
6. Wiata nad piecowiskiem dymarskim. Obiekt ten nie nawiązuje do konkretnego źródła archeologicznego, chociaż wykonany został w technologii odpowiadającej charakterowi innych konstrukcji na terenie Centrum. Główną jego funkcją jest osłonięcie rekonstrukcji piecowiska dymarskiego przed czynnikami atmosferycznymi.
7. Chata – „sauna” z Modlniczki[4], gm. Wielka Wieś, woj. małopolskie. Funkcja obiektu została mu przypisana na drodze konsultacji z autorem badań terenowych, który uznał ją za prawdopodobną. Wewnątrz budynku z Modlniczki znajdował się duży piec o konstrukcji kamienno-glinianej nie zawierający materiału wskazującego na jego użytkowanie w celach produkcyjnych, stąd uznano, że mógł on pełnić funkcję pieca łaziębnego.
8. Chata „rybaka” z Nieszawy Kolonii, gm. Józefów, woj. lubelskie (por. Stasiak-Cyran 1999) Rekonstrukcja została zbudowana nad oczkiem wodnym, powstałym dzięki wykorzystaniu zagłębienia dawnego stawu podworskiego, które znalazło się w obrębie inwestycji.
9. Chata „tkaczki” z Inowrocławia, woj. kujawsko-pomorskie (por. Bednarczyk 1987). Funkcja opiera się na odkryciu ciężarków do krosien pionowych w wypełnisku obiektu, który był podstawą dla rekonstrukcji.
10. Budynek halowy z Wólki Łasieckiej, gm. Bolimów, woj. łódzkie (por. Bender, Barankiewicz 1962, ryc. 4). Obiekt mógł pełnić funkcje mieszkalne i stanowić jednocześnie schronienie dla hodowanych zwierząt. W stosunku do budowli halowych, można domyślać się jednak również jakiejś innej, specjalnej funkcji, np. o charakterze reprezentacyjnym.
11. Zadaszenie – wiata nad zespołem pieców garncarskich[5] powstałym w nawiązaniu do obiektów z Igołomi, gm. Igołomia-Wawrzeńczyce, woj. małopolskie (por. Dobrzańska 1990, 151, Tabl. LXI). Obiekt rozebrany przez użytkownika CK-A w roku 2017.

Szkic projektowy chaty "kowala" na terenie Centrum. Rys. Valery Zinkevich 

Ww. struktury strefy „barbarzyńskiej” zostały zrealizowane na terenie dawnego „Piecowiska” oraz w rejonie oczka wodnego, za strumieniem rozdzielającym kompleks. Zastosowano zróżnicowane technologie budowy ścian (plecionkowa, sumikowo-łątkowa, zrębowa) oraz dachów (pokrycie trzcinowe i darniowe) celem ekspozycji różnorodnych możliwości budowniczych kultury przeworskiej. W większości dwuspadowe dachy odtworzono w przeważającej liczbie przypadków w oparciu o konstrukcję sochowo-ślemieniową. W stosunku do rozplanowania śladów konstrukcyjnych odnotowanych w czasie badań archeologicznych stosowano w niektórych przypadkach modyfikacje, których zakres był jednak nieznaczny i wynikał z dostosowania do planowanej funkcji poszczególnych struktur lub z potrzeby stabilizacji konstrukcji. Różny był również stan zachowania obiektów przewidzianych do odtworzenia i odnotowane w publikacjach próby ich interpretacji nie mogą być generalnie uznane za w pełni satysfakcjonujące. Dlatego powstały skansen archeologiczny nawiązuje do konkretnych budowli kultury przeworskiej, znanych ze źródeł, ale poszczególne budynki nie aspirują do rangi dokładnych czy też idealnie wiernych oryginałom rekonstrukcji. Nie umniejsza to w żaden sposób ekspozycyjnej i edukacyjnej funkcji Centrum, m.in. z uwagi na zastosowane rozwiązania, całkowicie zbieżne ze stanem wiedzy o technicznych możliwościach ludności kultury przeworskiej. Przekonanie o edukacyjnej wartości dokonanych rekonstrukcji można również odnieść do obiektów powstałych w wyznaczonej w obrębie Centrum strefy „rzymskiej”, gdzie powstały:

1. „Wał Hadriana” – odcinek fortyfikacji rzymskich (kamienno-ziemno-drewnianych) odtworzony w oparciu o rozpoznane fazy budowy wału Hadriana i limesu górnogermańsko-retyckiego (por. Johnson 1987; Baatz 2000; Becker i in. 2001; Kemkes 2006; Breeze i in. 2011)
2. Burga – wieża obserwacyjno-sygnałowa powiązana funkcjonalnie z limesem rzymskim. Budowlę tę oparto o rozwiązania zastosowane w rekonstrukcjach wykonanych wcześniej w Lorch (Niemcy) i Vechten (Holandia). Posłużono się przy tym modyfikacją otworu wejściowego w stosunku do zakładanego dla takich wież[6], polegającą na umieszczeniu wejścia na poziomie parteru, co umożliwia łatwiejsze zwiedzanie obiektu. Analogiczne rozwiązanie zastosowano w wieży strażniczej z Lorch[7].

Rekonstrukcja drewnianej rzymskiej wieży obserwacyjnej - burgi na CKA w Nowej Słupi. Fot. A. Przychodni 

Infrastruktura Centrum obejmuje również zlokalizowany na „Piecowisku” tzw. „Długi dom”, czyli budynek administracyjny, którego elewacja i pokrycie dachowe nawiązują do rekonstrukcji obecnych na terenie „iron-age-village” w Lejre(Dania). Natomiast zupełnie współczesne budowle znalazły się na peryferiach kompleksu. Jest to wspomniany wcześniej „amfiteatr” i budynek sanitariatów. W roku 2011, w czasie „Dymarek”, teren tzw. Centrum Kulturowo-Archeologicznego był wykorzystywany wyłącznie na potrzeby realizacji projektu „Człowiek i Żelazo w pierwszych wiekach naszej ery”. Scena amfiteatru posłużyła wówczas jedynie dla uroczystego otwarcia XLV Dymarek Świętokrzyskich, a otoczona płotem plecionkowym widownia była z powodzeniem wykorzystywana w czasie pokazów o charakterze gremialnym..

Po zakończeniu budowy CKA, ŚSDP postanowiło przystąpić do EXARC – europejskiego stowarzyszenia grup i instytucji zajmujących się archeologią doświadczalną i opieką nad muzeami „na świeżym powietrzu”.

W latach 2011-2013 opieka nad CKA ze strony ŚSDP sprowadzała się w praktyce wyłącznie do okresu związanego bezpośrednio z organizacją „Dymarek Świętokrzyskich”. Stałym użytkownikiem i gospodarzem Centrum jest gminna jednostka kultury. Niestety, juz od początku funkcjonowania CK-A mogliśmy zaobserwować jego postępującą degradację. Właściwie tylko raz możliwe było wykorzystanie rekonstrukcji szybu górniczego, stale zalewanego przez wody opadowe, aż do zapadnięcia się ziemi koło jednego z szybów w roku 2016. W roku 2012 miał miejsce pożar pierwszej chaty - tzw. chaty brązownika. W roku 2017 użytkownik Centrum rozebrał piece do wypału ceramiki i chroniącą je wiatę - obiekty wybudowane ze środków ŚSDP w roku 2011.